Φθιώτιδας, νομός

Νομός (4.441 τ. χλμ., 178.771 κατ.) της περιφέρειας Στερεάς Ελλάδας. Συνορεύει στα Β με τους νομούς Μαγνησίας, Λάρισας και Καρδίτσας, στα Ν με τους νομούς Βοιωτίας, Φωκίδας και Αιτωλοακαρνανίας, στα Δ με τον νομό Ευρυτανίας, ενώ στα Α βρέχεται από το Αιγαίο πέλαγος (Ευβοϊκός κόλπος, Μαλιακός κόλπος, δίαυλος Ωρεών). Έχει πρωτεύουσα τη Λαμία (46.406 κάτοικοι). Διοικητική διαίρεση και οικισμοί. Ο νομός Φ. χωρίζεται διοικητικά σε 23 δήμους Αγίου Γεωργίου Τυμφρηστού Αγίου Κωνσταντίνου, Αμφίκλειας, Αταλάντης, Γοργοποτάμου, Δαφνουσίων, Δομοκού, Ελάτειας, Εχιναίων, Θεσσαλιώτιδος, Καμένων Βούρλων, Λιανοκλαδίου, Λαμιέων, Μακρακώμης, Μαλεσίνης, Μώλου, Ξυνιάδος, Οπουντίων, Πελασγίας, Σπερχειάδος, Στυλίδος, Τιθορέας και Υπάτης, και δύο κοινότητες: Παύλιανης και Τυμφρηστού. Τα κυριότερα αστικά κέντρα του νομού Φ. είναι η Λαμία, που είναι πρωτεύουσα του νομού, και ακολουθούν, με μεγάλη διαφορά η Στυλίδα, η Αταλάντη, ο Αγ. Κωνσταντίνος, η Δομοκός και τα Καμένα Βούρλα. Γεωγραφικά στοιχεία. Το ανάγλυφο του νομού διαμορφώνεται από τη ρηξιγενή χοανοειδή λεκάνη του Σπερχειού, η οποία ανοίγεται στον Μαλιακό κόλπο, ενώ και στις τρεις άλλες πλευρές της κλείνεται από βουνά. Στα Β, στα σύνορα με τον νομό Μαγνησίας, εκτείνεται η οροσειρά της Όθρυος, με την ψηλότερη κορυφή της (Γερακοβούνι, 1.726 μ.) στα όρια ακριβώς των δύο νομών. Η Όθρυς αποτελεί και τον κύριο υδροκρίτη με τον νομό Μαγνησίας. Στα ΒΔ του νομού καταλήγει η Νότια Πίνδος (κορυφή Λυκομνήματα, 1.522 μ.), στα όρια με τον νομό Ευρυτανίας. Νοτιότερα υψώνεται ο όγκος του Τυμφρηστού, που ανήκει κυρίως στην Ευρυτανία (η ψηλότερη κορυφή του, Βελούχι, 2.315 μ., βρίσκεται κοντά στα σύνορα με τον νομό Φωκίδας). Νοτιότερα ακόμα υψώνονται οι κορυφές Κοκάλια (1.720 μ., στα σύνορα με την Ευρυτανία) και Οξιά (1.926 μ., στο σημείο όπου συναντιούνται οι νομοί Ευρυτανίας, Αιτωλοακαρνανίας και Φ.) και μετά αρχίζει η οροσειρά των Βαρδουσίων, που εκτείνεται περισσότερο στον νομό Φωκίδας· στα όρια των δύο νομών βρίσκονται οι κορυφές Μηλιά (1.791 μ.), Σινάνι (2.059 μ.) και Μεγάλη Χούνη (2.286 μ.). Ύστερα αρχίζει, ως ανατολική συνέχεια των Βαρδουσίων, η Οίτη (Πύργος 2.152 μ., Καταβόθρα 1.789 μ.), μεσολαβεί μετά ο χαμηλός αυχένας του Μπράλου (550 μ.) και έπειτα αρχίζει το Καλλίδρομο (1.372 μ.), το οποίο, με κατεύθυνση ΒΔ-ΝΑ, παράλληλη προς την ακτή, εκτείνεται σε όλη την επαρχία Λοκρίδας, με τις προεκτάσεις του: Παλιοαηλιάς (925 μ.), Βαρβάς (831 μ.), Χλωμό Όρος (1.081 μ.). Ν του Καλλίδρομου βρίσκεται ο Παρνασσός, που ανήκει περισσότερο στους νομούς Βοιωτίας και Φωκίδας· στον νομό Φ. όμως υψώνεται η ψηλότερη κορυφή του, η Λιάκουρα (2.457 μ.). Από την άλλη πλευρά του Καλλίδρομου και κοντά στην ακτή βρίσκονται τα χαμηλότερα βουνά Κνημίς (938 μ.), πάνω από τα Καμένα Βούρλα, και Προφήτης Ηλίας (726 μ.). Στην κοιλάδα του Σπερχειού, και μάλιστα προς την έξοδό της, σχηματίζονται και οι αξιολογότερες πεδινές εκτάσεις του νομού. Άλλες πεδινές εκτάσεις του νομού είναι στην επαρχία Δομοκού, κυρίως από την αποξήρανση της λίμνης Ξυνιάδας, και στην περιοχή της Αταλάντης. Κύριο υδρογραφικό στοιχείο του νομού Φ. είναι ο μοναδικός ποταμός του Σπερχειός ή Αλαμάνα, που πηγάζει από τον Τυμφρηστό, διαρρέει με Α-Δ κατεύθυνση ολόκληρο τον νομό, μέσα από τη ρηξιγενή κοιλάδα, η οποία μεγαλώνει όσο προχωρεί στα Δ, και χύνεται στον Μαλιακό κόλπο, τον οποίο προσχώνει συνεχώς με τις ύλες που μεταφέρει. Εξαιτίας των προσχώσεων αυτών έχει εξαφανιστεί και το αρχαίο στενό των Θερμοπυλών. Στην κοιλάδα του Ασωπού συγκλίνουν όλα τα υπόλοιπα υδάτινα ρεύματα του νομού, που κατεβαίνουν από τα βουνά που την περικλείνουν: κυριότερα μεταξύ αυτών είναι ο Ασωπός και ο Γοργοπόταμος, που πηγάζουν από την Οίτη· η Βίστριτσα, μεταξύ Οίτης και Βαρδουσίων, ο Ρουστανίτης βορειότερα, το Δριστελόρεμα, Δ της Στυλίδας, ο Βελλιάς Α κ.ά. Ένα μικρό τμήμα του νομού, στη Λοκρίδα, διαρρέει και ο Κηφισός. Το κλίμα, ήπιο στην παράκτια ζώνη, γίνεται δριμύ όσο προχωράμε στις ορεινές περιοχές. Οικονομία. Η οικονομία του νομού Φ. βασίζεται κυρίως στη γεωργία. Επειδή είναι αραιοκατοικημένος (38,5 κάτ. ανά τ. χλμ.) και με εύφορες, σε μεγάλη αναλογία αρδευόμενες, εκτάσεις, το αγροτικό εισόδημα είναι αρκετά ικανοποιητικό και προέρχεται από δημητριακά, βαμβάκι, ελιές, πατάτες, όσπρια, λαχανικά, φρούτα, ζωοκομικά προϊόντα κλπ. Η περιοχή του νομού ευνοήθηκε ιδιαίτερα τα τελευταία χρόνια από τη νέα εθνική οδό Αθήνας-Λαμίας-Θεσσαλονίκης, η οποία τη διασχίζει: η συγκοινωνιακή αυτή αρτηρία βοήθησε στην τουριστική ανάπτυξη της παραλιακής ζώνης και συγκέντρωσε αρκετές νέες βιομηχανικές μονάδες. Παράλληλα, δημιουργήθηκαν στη Λάρυμνα μεγάλες ειδικές βιομηχανικές εγκαταστάσεις για την αξιοποίηση των νικελιούχων μεταλλευμάτων, λόγω των οποίων κυρίως στον νομό Φ. καταναλώνεται το ένα δέκατο του συνολικού ρεύματος βιομηχανικής χρήσης ολόκληρης της χώρας. Μυθολογικά, ιστορικά και αρχαιολογικά στοιχεία. Πολλοί αρχαίοι μύθοι διαδραματίζονται στην περιοχή που περιλαμβάνει σήμερα ο νομός Φ. Ο Δευκαλίων και η Πύρρα, οι μυθικοί πρόγονοι του ελληνικού γένους, είχαν το βασίλειό τους στη Φθία, όπου μυθολογείται και ο κατακλυσμός του Δευκαλίωνα. Στη Φθία επίσης βασίλεψε αργότερα και ο Πηλεύς, ο πατέρας του Αχιλλέα. Από τους ομηρικούς ήρωες της Φ. σπουδαιότερος είναι ο Αίας ο γιος του Οϊλέως, που οδήγησε τους Οπόντιους και Επικνημίδιους Λοκρούς στην Τροία. Ο Σπερχειός λατρεύτηκε ως θεός και στη Φ. τοποθετούνται μερικές από τις περιπέτειες του Ηρακλή, ο οποίος άφησε την τελευταία του πνοή στην κορυφή της Οίτης. Η αρχαιολογική έρευνα προσφέρει πολλές μαρτυρίες για εκτεταμένη διάδοση του μυκηναϊκού πολιτισμού στη Φ. και σε παράλιες θέσεις και στο εσωτερικό, ενώ συγχρόνως παρακολουθείται κι εδώ η αποσύνθεση του μυκηναϊκού κόσμου μετά τα γεγονότα της Τροίας: νέα φυλετικά στοιχεία, συγγενικά, καταλαμβάνουν τώρα τις εύφορες και πεδινές εκτάσεις της κοίλης Φ. πρώτα, και σιγά σιγά προχωρούν στους δυσπρόσιτους ορεινούς όγκους της νοτιοδυτικής Φ., όπου κατοικούσε το ορεσίβιο γένος των Δρυόπων. Το σημαντικότερο από τα φύλα που κατοίκησαν τη Φ. στους ιστορικούς χρόνους είναι οι Αχαιοί-Φθιώτες, που είχαν εγκατασταθεί κυρίως μεταξύ Σπερχειού και Νότιας Θεσσαλίας, στην Αχαΐα-Φθιώτιδα. Οι περιπέτειες αυτού ακριβώς του φύλου διαμορφώνουν και την ιστορική φυσιογνωμία του χώρου της Φ.: έως το 443 π.Χ. ζουν σχεδόν ανεξάρτητοι υπό την επιρροή των Θεσσαλών, έως το 229 π.Χ. ζουν υπό την κυριαρχία των Μακεδόνων και μετά των Αιτωλών έως το 196 π.Χ., οπότε τους υποτάσσουν οι Ρωμαίοι. Τα κυριότερα κέντρα των Αχαιών της Φ. ήταν η Λαμία, η Κρεμαστή Λάρισα, ο Εχίνος, τα Φάλαρα, η Μελιταία, η Φιλιαδών, ο Ερινεός, η Ξυνιάς, ο Θαυμακός και η Ελλάς. Κατά περιοχές, η Φ. παρουσιάζει την ακόλουθη ιστορική και αρχαιολογική εικόνα: Στην ανατολική Φ. υπάρχουν τρεις αξιόλογες αρχαίες θέσεις: η Στυλίς (Φάλαρα), ο Εχίνος και η Κρεμαστή Λάρισα (Πελασγία): και οι τρεις κατοικούνται από τους προϊστορικούς χρόνους και αργότερα μοιράζονται τις κοινές ιστορικές τύχες της περιοχής· αξιολογότερα αρχαιολογικά λείψανα διασώζει ο Εχίνος (τείχισης 5ου και 4ου αι. π.Χ.), ενώ στην Κρεμαστή Λάρισα σώζονται τμήματα οχυρωματικού περίβολου του 6ου και 5ου αι. π.Χ. Στην επαρχία Δομοκού κυριότερες αρχαίες πόλεις, γνωστές οι περισσότερες μόνο από τοπογραφικές μελέτες και επιγραφικά ευρήματα, είναι οι Θαυμακοί, η Ελλάς, η Φθία, η Μελιταία, η Κορώνεια, ο Ερεινεός, η Ξυνία, η Προέρνα, η Φιλιαδών, η Εκκάρα, το Ναρθάκιον, η Κύφαιρα και ο Πρας. Η περιοχή αυτή είναι η κοιτίδα των Αχαιών της Φ. Στο Δομοκό και στη Μελιταία σώζονται επιγραφικά στοιχεία και λείψανα οχυρώσεων και μνημείων των κλασικών και των μεταγενέστερων χρόνων και στο Νέο Μοναστήρι διατηρείται τείχος της ακρόπολης της Προέρνης. Από τους ανατολικούς πρόποδες της Οίτης έως τις Θερμοπύλες και τον Σπερχειό απλωνόταν η Μαλίδα. Από τις κυριότερες πόλεις της ήταν η Τραχίδα (κοντά στο σημερινό χωριό Άνω Βαρδάτες), πρωτεύουσα των Μαλιέων έως την κατάκτηση της Λαμίας, κοντά στην οποία στρατοπέδευσε ο Ξέρξης. Από εκεί αρχίζει η Ανοπαία ατραπός, που κατέληγε στις πλαγιές του Καλλίδρομου έως τις Θερμοπύλες, από την οποία οδήγησε ο Εφιάλτης τους Πέρσες στα νώτα των Ελλήνων. Η Τραχίδα καταστράφηκε το 427 π.Χ. από τους Οιταίους. Άλλες σημαντικές πόλεις ήταν: η Ανθήλη, κέντρο της φθινοπωρινής συνόδου της Δελφικής Αμφικτιονίας· η Ηράκλεια, λείψανα της οποίας σώζονται στον λόφο Σιδερόπορτα· η Λαμία, η Αντίκυρα και η Αλόπη. Η σπουδαιότερη όμως θέση της Μαλίδας είναι τα περιώνυμα στενά των Θερμοπυλών. Στην Οίτη υπάρχει ο τόπος της Πυράς, όπου τοποθετεί ο μύθος το μαρτύριο του Ηρακλή, από τον ναό του οποίου, πρόστυλο δωρικό του 3ου αι. π.Χ., σώζονται λείψανα· κοντά του αποκαλύφθηκε επίσης βωμός, ενώ από τα κατάλοιπα των προς τιμήν του θυσιών προήλθαν χάλκινα αγαλμάτια των αρχαϊκών χρόνων. Μεταξύ Οίτης, Όθρυος και των ανατολικών πλαγιών του Τυμφρηστού, δηλαδή κυρίως στην εύφορη κοιλάδα του Σπερχειού, περιλαμβάνεται η αρχαία Αινίς. Κοντά στο Λιανοκλάδι έχει αποκαλυφθεί οικισμός των ύστερων νεολιθικών και μεταγενέστερων χρόνων. Η Υπάτη υπήρξε πρωτεύουσα της Αιτωλικής Συμπολιτείας (200-168 π.Χ.). Ο Ιουστινιανός οχύρωσε το κάστρο της, και κατά τη φραγκοκρατία εντάχθηκε στη βαρονία του Ζητουνίου. Κοντά στα Λουτρά Υπάτης έγινε το 995 η λεγόμενη μάχη του Σπερχειού, κατά την οποία οι Βυζαντινοί με τον Νικηφόρο Ουρανό νίκησαν τους Βουλγάρους υπό τον Σαμουήλ. Κατά μήκος της κοιλάδας του Σπερχειού υπάρχουν αρκετές οχυρές θέσεις, σημαντικότερη από τις οποίες φαίνεται η οχύρωση της πόλης Σπέρχειαι κοντά στη θέση Ελληνικά. Στη Λοκρίδα, μεταξύ του στενού των Θερμοπυλών και της Λάρυμνας και μεταξύ των βορειοανατολικών πλαγιών του Παρνασσού και του Μαλιακού και Ευβοϊκού κόλπου, περιλαμβάνονται η χώρα των Οπούντιων Λοκρών (Αταλάντη, Λιβανάτες, Αλαί, Λάρυμνα) και η χώρα των Επικνημίδιων Λοκρών (Θρόνιοι, Ρεγγίνιον, Άγναντη, Σκάρφεια, Μώλος). Ο Οπούς υπήρξε κέντρο της Λοκρικής Κοινότητας και εκεί συναθροιζόταν η Βουλή των Χιλίων· κατά τον Πελοποννησιακό (431-404 π.Χ.) και τον Βοιωτικό-Κορινθιακό πόλεμο (395-386 π.Χ.) ο Οπούς εμπλέκεται στις διαφορές των αντιμαχομένων, αργότερα γίνεται μέλος της Αιτωλικής Συμπολιτείας και μετά το 197 π.Χ. περιέρχεται στους Ρωμαίους. Στη Λάρυμνα, κοντά στη θέση Παζαράκι, σώζονται λιμενικές οχυρώσεις της πόλης των κλασικών χρόνων, και λείψανα του ναού του Aγίου Νικολάου, του 12ου αι. Στη Μαλεσίνα διατηρείται η μονή του Aγίου Γεωργίου, της οποίας το καθολικό χρονολογείται στον 12o αι. Μια από τις αξιολογότερες πόλεις της Εώας Λοκρίδας ήταν οι Αλαί: η θέση κατοικείται από τους νεολιθικούς χρόνους, στα μέσα του 4ου αι. π.Χ. περιέρχεται στους Βοιωτούς, το 85 π.Χ. την καταστρέφει ο Σύλλας και στα χρόνια του Ιουστινιανού επισκευάζονται οι οχυρώσεις της. Κοντά στον Άγιο Κωνσταντίνο, στη θέση Μελιδόνη, βρίσκεται η εκκλησία της Αγίας Αικατερίνης, γνωστή ως παλαιοχριστιανική βασιλική των Δαφνουσίων, του 4ου ή των αρχών του 5ου αι., από την οποία διατηρούνται τμήματα των τοίχων και το ψηφιδωτό δάπεδο. Στην Επικνημίδια Λοκρίδα κυριότερες πόλεις ήταν: Δαφνούς, Άγναντη, Τάρφη, Κνημίδες, Ρεγγίνιον, Σκάρφεια, Νίκαια, Μενδενίτσα, Αλπηνοί και η πρωτεύουσα Θρόνιον, που την κατέλαβαν οι Αθηναίοι κατά τον Πελοποννησιακό πόλεμο και την κατέστρεψε εντελώς ο Φωκεύς Ονόμαρχος κατά τον B’ Ιερό πόλεμο. Η ταύτιση των υπόλοιπων θέσεων της περιοχής παρουσιάζει δυσκολίες. Η Μενδενίτσα, στο Καλλίδρομο, είναι γνωστή κυρίως από τη μεσαιωνική περίοδο, οπότε το 1204 έγινε έδρα της μαρκιωνίας της Βοδονίτσας και είχε και Λατίνο επίσκοπο· διατηρούνται αρκετά τα τείχη της. Κοντά στην Αγνάντη έχει αποκαλυφθεί μυκηναϊκό νεκροταφείο. Στο μήκος της κοιλάδας του Κηφισού και στους νοτιοανατολικούς βραχίονες του Καλλίδρομου περιλαμβάνεται η Λοκρική Φωκίς, από τις πόλεις της οποίας σπουδαιότερη ήταν η Ελάτεια: ονομάστηκε έτσι από τον ιδρυτή της, βασιλιά της Κυλλήνης Έλατο, τον οποίο κάλεσαν οι Φωκείς να τους βοηθήσει, όταν απείλησε τους Δελφούς ο θεσσαλικός λαός των Φλεγύων. Η πόλη είχε αξιόλογη αγορά, ναό του Ασκληπιού, θέατρο και τον περίφημο ναό της Κραναίας Αθηνάς. Αξιοσημείωτο μνημείο της Ελάτειας είναι ο βυζαντινός ναός του Aγίου Αθανασίου, κατασκευασμένος από υλικά αρχαίων οικοδομημάτων, με άφθονες τοιχογραφίες, που θυμίζουν παλαιολόγεια εποχή. Η Τιθορέα, στις βόρειες πλαγιές του Παρνασσού, είναι γνωστή από τους Περσικούς και τους Ιερούς πολέμους. Σε αυτήν κατέφυγαν οι Φωκείς όταν κατέστρεψε τη χώρα τους ο Ξέρξης και εδώ (Νεώνα) συντρίφτηκε και αυτοκτόνησε ο αρχηγός των Φωκέων Φιλόμηλος κατά τον B’ Ιερό πόλεμο (355-346 π.Χ.). Ο Παυσανίας αναφέρει πως στην Τιθορέα υπήρχε θέατρο και άλσος της Αθηνάς με ναό και αγάλματα και τάφος του Φώκου και της Αντιόπης. Κατά τους ρωμαϊκούς χρόνους γινόταν εδώ η λαμπρότερη γιορτή προς τιμήν της Ίσιδας. Διατηρούνται άριστα τα τείχη της πόλης των μέσων του 4ου αι. π.Χ. Η Αμφίκλεια ήταν γνωστή ως τόπος λατρείας του Διονύσου· κοντά της, στη θέση Σκοτείνιανη, έχει αποκαλυφθεί νεκροταφείο των υπομυκηναϊκών χρόνων. Η Δρυμαία, όπου διατηρούνται τείχη του 5ου αι. π.Χ., ήταν γνωστή για την τελετή των θεσμοφορίων προς τιμήν της Δήμητρας Θεσμοφόρου. Στο Τιθρώνιον υπήρχαν, σύμφωνα με τον Παυσανία, άλσος και βωμός του Απόλλωνα. Στην Υάμπολιν, που κατά τον Παυσανία την ίδρυσαν οι Ύαντες από τη Θήβα, οι οποίοι κατέφυγαν εκεί από τον φόβο του Κάδμου και του στρατού του, υπήρχε θέατρο, βουλευτήριο και μεγαλοπρεπής ναός της Άρτεμης, προς τιμήν της οποίας γίνονταν τα Eλαφηβόλια, γιορτή κατά την οποία έριχναν στη φωτιά ήμερα και άγρια ζώα. Οι Αβαί, πόλη αφιερωμένη στον Απόλλωνα, είχε ονομαστό μαντείο, στις συμβουλές του οποίου είχε καταφύγει ακόμα και ο Κροίσος. Την κατέστρεψαν οι Πέρσες μετά τη μάχη των Θερμοπυλών και την αποτελείωσε η φωτιά των Βοιωτών· σώζονται λείψανα της αρχαιότατης ακρόπολης. Από τη Φθιώτιδα προέρχεται το τμήμα αγγείου του 16ου αι. π.Χ. που παριστάνει ένα πολεμικό πλοίο και δύο πολεμιστές να μάχονται στο κατάστρωμά του (φωτ. ΑΠΕ). H Στυλίδα, στην ανατολική Φθιώτιδα, κατοικείται από τους προϊστορικούς χρόνους. Tα Λουτρά Υπάτης. Αεροφωτογραφία αλιευτικού καταφυγίου στη Φθιώτιδα (φωτ. ΑΠΕ). Αεροφωτογραφία ιχθυοκαλλιεργειών στη Φθιώτιδα (φωτ. ΑΠΕ).